กรุงรัตนโกสินทร์ ถือเป็นช่วงเวลาสำคัญที่สร้างรากฐานให้กับประเทศไทยในปัจจุบัน และเพื่อทำความเข้าใจที่มาของสิ่งที่เกิดขึ้นในยุคนั้น วันนี้ ALTV ได้นำสรุปบทเรียนเกี่ยวกับ “กรุงรัตนโกสินทร์ตอนต้น” มาฝากกัน

กรุงรัตนโกสินทร์ตอนต้น

คือช่วงปี พ.ศ. 2325–2394 (รัชกาลที่ 1–3) เป็นระยะเวลาของการฟื้นฟูบ้านเมือง

การสถาปนาราชธานี

หลังจากพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช (รัชกาลที่ 1) เสด็จปราบดาภิเษกขึ้นเป็นพระกษัตริย์แห่งราชวงศ์จักรี ได้มีการย้ายราชธานีจาก ‘กรุงธนบุรี’ ฝั่งตะวันตกของแม่น้ำเจ้าพระยา มายังฝั่งตะวันออก และตั้งชื่อราชธานีใหม่ว่า “กรุงเทพมหานครฯ”

เหตุผลในการย้ายราชธานี

• ที่ตั้งเดิมไม่เหมาะสม อยู่ริมสองฝั่งแม่น้ำ
• พระราชวังเดิมคับแคบ ไม่สามารถขยายได้ เนื่องจากติดกับวัดอรุณราชวรารามราชวรมหาวิหาร และวัดโมลีโลกยารามราชวรวิหาร
• ฝั่งตะวันตกเป็นท้องคุ้ง น้ำกัดเซาะตลิ่งได้ง่าย
• ฝั่งตะวันออกมีพื้นที่กว้าง เหมาะแก่การป้องกันข้าศึก ต่างจากกรุงธนบุรีที่มีลักษณะเป็น “เมืองอกแตก” ศัตรูโจมตีได้ง่าย

การปกครองกรุงรัตนโกสินทร์ตอนต้น

ยังคงรูปแบบคล้ายสมัยอยุธยา แต่ปรับให้เหมาะกับบริบทบ้านเมือง แบ่งเป็น 3 ส่วน คือ การปกครองส่วนกลาง การปกครองหัวเมือง และการปกครองประเทศราช

การปกครองส่วนกลาง

อยู่ภายใต้ความรับผิดชอบของเสนาบดี 6 กรม ได้แก่ สมุหพระกลาโหม และสมุหนายก โดยมีกรมจตุสดมภ์ทั้ง 4 คือ เวียง วัง คลัง นา

• สมุหพระกลาโหม ดูแลหัวเมืองฝ่ายใต้
• สมุหนายก ดูแลงานราชการฝ่ายพลเรือน และบังคับบัญชาหัวเมืองฝ่ายเหนือ
• กรมเวียง ดูแลความสงบในพระนคร
• กรมวัง ดูแลราชการเกี่ยวกับพระราชมณเฑียร พระราชพิธี และคดีความในเขตพระราชวัง
• กรมคลัง ดูแลรายได้รายจ่ายและพระราชทรัพย์
• กรมนา ดูแลที่นาหลวง การเก็บภาษีข้าว และคดีที่ดิน-โคกระบือ

การปกครองส่วนภูมิภาค

มีการแบ่งการปกครองเป็นลำดับชั้น โดยคำนึงถึงความสำคัญทางยุทธศาสตร์ แบ่งได้เป็น หัวเมืองชั้นใน และหัวเมืองชั้นนอก

ประเทศราช

• หัวเมืองชั้นใน มีฐานะเป็นเมืองจัตวา เป็นเมืองเล็ก ๆ ที่ใกล้กับเมืองหลวง 
• หัวเมืองชั้นนอก มีฐานะเป็นเมืองเอก เมืองโท เมืองตรี โดยแต่ละเมืองจะลดหลั่นความสำคัญลงไป  

การปกครองประเทศราช

เป็นเมืองที่มีเจ้าผู้ครองของตนเอง แต่ต้องส่งเครื่องราชบรรณาการให้สยามทุก 3 ปี

ด้านกฎหมายและศาล

กฎหมายในสมัยนี้มีรากฐานจากกฎหมายโบราณ ได้แก่ คัมภีร์พระธรรมศาสตร์ และกฎหมายพระอัยการ มีการชำระและรวบรวมใหม่ ตราขึ้นเป็น “กฎหมายตราสามดวง”

ด้านเศรษฐกิจ

ถือเป็นช่วงที่เศรษฐกิจขยายตัวอย่างมาก โดยเศรษฐกิจจะเน้นการเกษตรและการส่งออกเป็นหลัก

การค้า

สินค้าส่งออก เช่น ดีบุก งาช้าง พริกไทยดำ กระวาน

สินค้านำเข้า เช่น เครื่องถ้วยจีน ชา ไหม ดินปืน เงิน

รายได้และภาษี

มีการเก็บภาษีภายในประเทศและภาษีนอกประเทศ

ภาษีภายในประเทศ ได้แก่

• จังกอบ เก็บจากสินค้าที่ผ่านด่าน อัตรา 10 หยิบ 1 
• อากร เก็บจากอาชีพต่าง ๆ เช่น ทำนา ทำสวน ทำไร่ ส่วน 
• ฤชา ค่าธรรมเนียมที่ทางราชการเรียกเก็บจากราษฎร 
• ส่วย เงินหรือสิ่งของที่ไพร่หลวงนำมาให้แก่ทางราชการทดแทนการ

ภาษีภายนอกประเทศ ได้แก่

• ภาษีปากเรือ 
• ภาษีสินค้าออก

เงินตรา

ใช้ 'เงินพดด้วง' เป็นสื่อกลางในการค้าขายมาตั้งแต่สมัยอยุธยา ต่อมาเลิกใช้ในรัชกาลที่ 5

ศาสนา

มีการฟื้นฟูศาสนาขนานใหญ่ ซึ่งต่อมากลายเป็นรากฐานสำคัญของราชอาณาจักร โดยพระมหากษัตริย์ทรงเป็น “องค์อุปถัมภก”

มีการสังคายนาพระไตรปิฎก และจารึกเป็นฉบับหลวง “พระไตรปิฎกฉบับทองใหญ่” สร้างและบูรณะวัดสำคัญ เช่น วัดพระศรีรัตนศาสดาราม วัดพระเชตุพนฯ และวัดอรุณราชวราราม

ความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ

โปรตุเกส

• รัชกาลที่ 1 โปรตุเกสเป็นชาติแรกที่เข้ามาติดต่อกับไทยในสมัยรัตนโกสินทร์ โดย อันโตนิโอ เดอ วิเสนท์ (Antonio de Vicente)
• ในสมัยรัชกาลที่ 2 มีการส่งเรือไปค้าขายกับโปรตุเกสที่มาเก๊า และมีการซื้ออาวุธปืนจากโปรตุเกส 

อังกฤษ

• รัชกาลที่ 1 กัปตันฟรานซิส ไลท์ นำดาบประดับพลอยและปืนด้ามเงินมาถวาย จึงได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น “พระยาราชกปิตัน”
• รัชกาลที่ 3 เฮนรี เบอร์นีย์ เจรจาสนธิสัญญาเบอร์นีย์ (Burney Treaty) พ.ศ. 2369 ว่าด้วยพระราชไมตรีและการค้า

เรียนรู้เกี่ยวกับกรุงรัตนโกสินทร์แบบเจาะลึก และบทเรียนอื่น ๆ ที่เข้าใจง่าย ได้ในรายการ “ห้องเรียนติวเข้ม”